O que sabemos dos irmandiños[*]
Carlos Barros
Universidade de Santiago de
Compostela
A
iniciativa do Plan Xacobeo de organizar unha exposición sobre os irmandiños, a peregrinación
e a Galicia do século XV, é una excelente ocasión para facermos reconto de
vinte anos de investigacións irmandiñas, principiadas coa publicación, en 1986,
de Mentalidade xusticieira dos irmandiños
(tese de licenciatura), seguida, en 1998, de
Mentalidade e revolta na Galicia
irmandiña: favorables e contrarios (tese de doutoramento).
O
cambio de enfoque metodolóxico cara una historia mixta, global, de mentalidades
e de sociedade, en diálogo interdisciplinario coa antropoloxía e a psicoloxía social, permitiunos aproveitar as 204 declaracións
verbais do Preito Tabera-Fonseca
(1526-1527, publicado por Don Ángel Rodríguez González en 1984) nunha sorte de historia oral medieval e moderna que fixo posible coñecermos a rica
mentalidade dos irmandiños, os seus descendentes e os seus contrarios
populares. Enfoque imprescindible para
avaliar mellor a información factual das testemuñas e os poucos documentos
contemporáneos dispoñibles, recompilados en boa parte por Anselmo López
Carreira (1991) e ampliados (aprobación
de Henrique IV) por Eduardo Pardo de Guevara (1993).
A
volta do suxeito social e da recuperación da memoria histórica, que estamos a
vivir, anímanos así mesmo a esbozar esta breve guía, sen notas nin bibliografía
(máis información en www.cbarros.com), sobre o que sabemos da revolta irmandiña, anotando críticamente o que nos
aprenderon mal polas deficiencias documentais ou historiográficas da época en
que Benito Vicetto e Manuel Murguía descubriron o feito irmandiño e a súa
relevancia para una historia de Galicia que lles cumpriu fundar.
1. Nome
A
denominación irmandiños ten as súas
orixes literarias e historiográficas no galeguismo de principios do século XX,
que traduciu hermandinos por irmandiños", cunhas connotacións de proximidade
e afectivas que non ten en castelán. A documentación coetánea e na tradición
favorable ulterior identifícaos máis ben pola institución, "Santa Irmandade do
Reino de Galicia", describindo ós seus compoñentes xeralmente como "pueblos y
gente común", e nalgún caso como palabras "hermanos". Benito Vicetto os chamou
"los hermanos de Galicia" na novela Los
Hidalgos de Monforte (1856), de onde saíu con toda probabilidade o nome das
Irmandades da Fala (1916). Na tradición contraria nobiliaria os vasalos
rebeldes son descualificados como "villanos", "gente vil", "chusma"; moi por
debaixo da sutileza do imaxinario retrancudo dalgúns contrarios populares.
2.
Precedentes
A
grande revolta de 1467 non caeu do ceo, aínda que moitos o pensaban naquel
entón, ni foi producto dunha "conspiración secreta", veu precedida de múltiples
ensaios parciais, por zonas e locais, especialmente intensos a partir da
"primeira irmandade que derrocou fortalezas", en 1451, nas rías de Pontevedra e
Arousa. Antes diso houbo como é sabido pola historiografía galeguista a
irmandade de 1431 (Roi Sordo) nas terras dos Andrade, e ulteriormente, no
reinado de Henrique IV, as irmandade de A Coruña-Betanzos e a súa continuación
legal na irmandade de Santiago, Muros e Noia de 1458, en alianza cos cabaleiros
de Terra de Santiago. Destes movementos armados baixo a forma institucional de
irmandades, os máis semellantes ó levantamento xeral de 1467 foron os dous
primeiros. De modos que estamos a propoñer variar a secuencia tradicional dunha
primeira (1431) e unha segunda irmandade (1467), por outra tripartita: primeira
irmandade (1431), segunda irmandade (1451) e terceira irmandade (1467). Entre
unhas e outras tiveron lugar importantes revoltas antiseñoriais urbanas:
Allariz, c. 1446-1448; Viveiro, c. 1454; Ourense, 1455; Lugo, 1457. E unha
manchea de conflictos entre campesiños e señores na maioritaria Galicia rural.
Revoltas e conflictos reflexo dunha crise xeral do feudalismo (post-1348) agravada no caso de Galicia por unha violenta
e cobizosa nobreza trastamarista (post-1369),
que ó longo do século XV, impón unha nova servidume á xente común,
agride a burgueses, nobres pequenos e medianos, eclesiásticos e oficiais reais,
afrontándose ó cabo con Galicia, a Igrexa e o Estado.
3.
Mentalidade
O
sentimento acumulado de agravio trocase en insurrección xusticieira na
primavera de 1467, contra os males e danos que os pobos e a xente común
recibían desde as fortalezas (refuxios de malfeitores) dos señores, cabaleiros
e prelados, dicían as testemuñas do PTF e confirman as fontes contemporáneas. A
ira contra as fortalezas levounos de cedo a derrubar canto castelo e torre
había en Galicia, "menos o castelo de Pambre". Os determinantes compoñentes
emotivos, imaxinarios e inconscientes da mentalidade irmandiña de revolta, non
deberían con todo inducirnos a engano: non foron menos poderosas as segundas
intencións presentes no segmento máis
racional da acción colectiva, particularmente na élite dirixente urbana e
rural.
Referímonos
ó calculo que supón, e supuxo, para ó futuro do poder señorial, terminar de raíz co sistema de fortalezas
construído entre os séculos X e XV; á tendencia xeneralizada a crebar a
relación vasalática, e a non pagar as rendas do señor, salvo foros; ó
aproveitamento da baleiro de poder xerado pola guerra civil en Castela, entre
Henrique IV e o príncipe Afonso, para erguer un novo poder e acadar
lexitimidade política; á resolución colectiva de non vingarse nos señores
derrotados e fuxidos, algúns deles escondidos en mosteiros e casas de (ex)
vasalos; o respecto polas ermidas que había no interior de fortalezas
derrubadas como Torres do Oeste. Decisións conscientes, aínda que impostas -ou
suxeridas- a cada paso pola puxante espontaneidade popular, que proporcionaron
unha orientación social e política en positivo ó radicalismo da revolta.
4. Guerra e
paz
É
un grave contrasentido empregar o termo decimonónico de "guerras irmandiñas"
para designar as revoltas -antes dúas, agora tres- que "a voz de irmandade"
derrocaron fortalezas. Porque, fóra dos enfrontamentos militares, a violencia
social dos irmandiños concentrouse nas pedras, procurando os rebeldes actuar
coherentemente está probado que así o sentían en 1467- cos resortes mentais de paz, seguridade e
xustiza que explicaron e xustificaron tanto a formación da irmandade como a
insurrección contra las fortalezas. As
"hermandades" constituíanse para garantir a orde pública en temos de anarquía.
A orixinalidade histórica da irmandade galega do 67 está na convicción
colectiva de que a desorde viña dos señores, impugnados no seu conxunto como
malfeitores, o que transforma a institución delegada da irmandade nunha
ferramenta para a demolición dos seus refuxios fortificados. Na mentalidade da
época distinguíase nitidamente o "tempo da irmandade" do "tempo de guerra".
Cadrando fontes de formato e orientación diversa en dicir que o bienio
irmandiño, 1467-1469, foi un período exemplar de paz, perturbado ó final polo
retorno dos señores coas súas guerras intestinas.
5. Milicias
Os
irmandiños formaron exércitos de milicianos de ámbito rexional, unindo
localidades e bisbarras, que se xuntaban para acometer asedios ou batallas
grandes, implicando ou tentando implicar nalgunha ocasión ó conxunto de Galicia.
Temos probas de que mobilización foi xeral nas cidade e no campo (perdéronse
colleitas), alomenos entre a xente común. Todo o mundo tiña armas nas casas e
experiencia militar nos exércitos feudais, é erróneo por conseguinte
representar ós irmandiños enfrontándose
ós seus inimigos cabaleiros con útiles agrícolas: fouces, gadañas, sachas e
forcas. A infantería (moita) e a cabalería (pouca) das milicias irmandiñas
usaban ás mesmas defensas persoais que os exércitos señoriais: lanzas, escudos,
espadas, dagas, béstas e frechas, cascos, cotas de malla e algunhas armaduras cabaleirescas. Nas vilas había mestres
armeiros que as facían, tamén se importaban e exportaban- armas brancas por
mar, que logo vendíanse polo miúdo, sobre todo os barbeiros. Aínda que os xefes
militares irmandiños eran maiormente cabaleiros (había con todo algún labrador,
burgués, letrado), os exércitos irmandiños non tiñan o mesmo grao de xerarquía
interna, e externa, que os señoriais. Tódolos capitáns irmandiños están
subordinados á Xunta do reino, incluso ós
alcaldes de cada xurisdicción no caso da insurrección antifortalezas.
Non está documentado o emprego irmandiño de barcos, trabucos ou pólvora. O
dominio inicial das terras que arrodeaban os castelos, fixo innecesaria a
guerra naval, documentada na Rías Baixas. Non desbotamos de todo que se
empregaran trabucos (catapultas) e
bombardas (canóns activados con pólvora de balas de pedra) para asaltar as fortalezas, xa que as viñan
usando os señores nas súas guerras na Galicia do século XV.
6. Igrexa
Sendo
no substancial a revolución irmandiña unha loita de vasalos contra señores,
como din as fontes favorables e -aínda máis- as
contrarias, chocaralle a moitos lectores que os irmandiños tivesen tanto
apoio da Igrexa galega e da monarquía de Castela. Cómpre relembrar que a
primeira víctima da rapacidade dos novos señores da nosa crepuscular Idade
Media serán os mosteiros e as catedrais, cuxo patrimonio e señoríos tiñan
ocupados ou encomendados en 1467. O primeiro que fixo a Santa Irmandade foi
devolver á Igrexa moitos dos bens usurpados pola nobreza laica. Os cabidos
catedralicios participaron moi activamente na irmandade con cartos, xurando os
seus capítulos, indo a derrocar fortalezas, chegando a estar directamente
representados nas Xuntas do reino. O cura Roi Vázquez amosou, na Crónica de Santa María de Iria, que o
apelativo "santa" non era gratuíto,
escribindo, en 1468, que Deus castigara coa Santa Irmandade ós
cabaleiros polos seus pecados. Ó único prelado belixerante cos irmandiños, o
arcebispo Fonseca, cambiou de bando antes de terminar o reaccionario ano de
1469.
7. Estado
A
debilidade do Estado medieval levou, en toda Europa, con frecuencia ó Rei a
sustentarse nas cidades e ós pobos para
refrear a nobreza feudal, soberana por definición nos seus propios
estados, contradicción que se agudiza a
finais da Idade Media favorecendo as grandes concesións ó terceiro estado. A
punto de perder a Coroa pola rebelión da nobreza, Henrique IV permitiu ó cabo a
extensión da irmandade ó reino de Galicia, demandada polas cidades que lle eran
leais a súa persoa, e asinou unha capital carta, o 6 de xullo de 1467,
aprobando e legalizando os derrocamentos dos meses anteriores (feitos sen
permiso real) e pedindo ás fortalezas
asediadas que se renderan á Santa Irmandade, non sen antes tentar
repetidamente -sen éxito algún- que esta respectara os castelos dos seus amigos
nobres. En contrapartida, o reino irmandiño de Galicia se mantivo do seu lado
contribuíndo á derrota final, en 1468, do príncipe Afonso e da levantadiza
nobreza de Castela. A exemplaridade da
acción irmandiña no tocante a administración da xustiza, seguridade nos camiños
e anulación da guerra dos cabaleiros (suprimindo os seus castelos e exércitos),
servirá de referencia para a implantación dunha xustiza pública no reino de
Galicia, a partir de 1480, e tamén no conxunto da Coroa de León e Castela.
8.
Principio
Haber
houbo dous comezos, cun xiro radical no
medio de mentalidade e obxectivos: constitución da irmandade e asalto ás
fortalezas. Formada a "hermandad general" de Castela, León, Galicia..., a finais de 1464, hai
constancia, desde 1465, de demandas das
cidades a Henrique IV urxindo á súa extensión a Galicia, así como tentativas
organizativas que xeraron grandes temores
na clase señorial. En febreiro de 1467 convócase por fin a Xunta de Melide, punto de partida da
existencia da Santa Irmandade do Reino de Galicia, onde participan tamén os
cabaleiros: acórdase que han de deixar axiña tódalas fortalezas (niños de malfeitores)
en mans da irmandade, uns aceptan e outros non. Os meses de marzo e abril son
dunha grande actividade constituínte, centrada na elección en asembleas de
alcaldes (os cargos irmandiños máis importantes) con "varas de justiçia",
deputados para asistir ás Xuntas, cuadrilleiros para organizar as milicias...
Asembleas que foron presididas nas grandes vilas como Santiago (Santa Susana)
por representantes (correxedores) de Henrique IV, que lían a primeira carta de
El-Rei ordenando facer irmandades no reino de Galicia.
Ata
aquí nada distingue a irmandade galega das "hermandades" de Castela, León, Asturias, Andalucía, etc. O 25
de abril de 1467 (que estamos a propoñer como Día da Galicia irmandiña) temos
noticia do derrocamento da primeira fortaleza (Castelo Ramiro, preto de
Ourense), coa resistencia dunha parte da dirección local irmandiña, pois tal
cousa non fora acordada na Xunta de Melide. Non hai dúbida do carácter
incontrolado do salto cualitativo que significa a insurrección da xente común
contra as fortalezas, co apoio dos dirixentes propios ou afíns, rememorando e
imitando as revoltas e irmandades anteriores máis efectivas. Nesta segunda e
decisiva fase da revolta irmandiña non se fixeron distingos entre fortalezas
entregadas e resistentes, amigos ou inimigos da irmandade ou de El-Rei, nin sequera excluíron do vendaval
anti-fortaleza, que abrangue axiña a toda Galicia, ós propios cabaleiros que facían de capitáns na
irmandade. Estando as cidades pola irmandade, respectaron as súas murallas
(salvo Monforte, onde resistiu xente do Conde de Lemos), igual que respectaron
as igrexas e catedrais, moitas verdadeiras fortalezas. A carta real do 3 de
xullo de 1467 contribuíu abondo a rematar coas fortalezas que aínda resistían, excepto Tui, onde ficou ata agosto
de 1468, illado e asediado, Álvaro de Soutomaior.
9.
Protagonistas
Na
revolta irmandiña contra os señores da fortalezas participaron xentes de
tódalas clases, ordes e grupos sociais, a "sociedade civil" no seu conxunto, se
ben lóxica e cuantitativamente a maioría dos irmandiños foron campesiños,
pescadores e artesáns. Entre os 150 cargos da Santa Irmandade que temos localizados, dáse tamén esa composición
maioritaria de xente traballadora. O que vén a ratificar a citada
caracterización unánime que fan as variadas fontes do levantamento como algo
feito polos "pobos e a xente común":
"villanos" na tradición nobiliaria máis ruín. Con todo, o protagonismo
irmandiño foi coral, cada clase ou sector xogou un papel específico segundo a
súa función na rebelión, de maior ou menor alcance conforme o momento, ademais de participaren todos na
dirección e xuntanzas da súa irmandade local, comarcal, diocesana...
A
minoritaria burguesía urbana (mercadores, mareantes, escribáns, fidalgos
urbanos e cóengos), víctima tamén dos agravios señoriais, de consideración
"villana" para a oligarquía feudal, levou a dirección política,antes e durante
a formación de irmandades, maila relación coa Corte, tarefas probablemente
compartidas cos grandes dirixentes rurais nas asemblearias Xuntas de Galicia.
Á
maioritaria xente da terra, dos gremios e do mar, correspondeulles o
protagonismo social, e polo tanto o
maior mérito histórico, ó seren os "miúdos" quen deciden desde embaixo, coa
forza da masa, a decisoria insurrección de abril contra as fortalezas, o
arrasamento total destas e a tendencia
xeneralizada a "non pagar" rendas nin cumprir cos servicios feudais, empezando
polas obrigas militares.
Os
cabaleiros irmandiños (Alonso de Lanzós, Pedro Osorio, Diego de Lemos, Lopo
Mariño de Lobeira..., ata 14 fidalgos con mando en tropa temos documentados)
cumpriron unha sinalada función militar como capitáns da Santa Irmandade nas
diferentes zonas, xogando o seu maior rol nas batallas finais: os asaltos ás
fortalezas estiveron máis ben dirixidos e presididos polos alcaldes (xustizas maiores). Con todo,
o líder irmandiño máis popular, Joan Branco, notario de Betanzos, consta como
capitán xeral da irmandade, elixido nunha Xunta de Galicia, e outros capitáns
eran como xa dixemos labradores (Bartolo de Freiría na cunca do Ulla), cambiadores (Joan Domínguez e
Pedro Arousa en Santiago) ou monxes-soldados (Sueiro de Noguerol, comendador
hospitalario de Portomarín).
A
función providencialista e milenarista da Igrexa témola ben representada polo
cura de aldea citado (Roi Vázquez), máis que polos cabidos insertos na irmandade a través do seu papel secular
como élite urbana. Foi así mesmo primordial o papel institucional e legalizador
dos oficiais que tiñan nun sentido estricto "varas del rey", que representaban nas reunións e asembleas
irmandiñas, tanto no período constituínte como -algúns deles- na fase
insurreccional, ademais de actuar paralelamente na mesma dirección con eficacia
na Corte como escribáns e asesores de Henrique IV, o mellor exemplo: Fernando de Pulgar.
10. Grande
revolta, revolución
Diferenciamos
un conflicto social dunha revolta social conforme houbera (revolta) ou non
(conflicto) violencia e utilización de armas por parte dos seus protagonistas.
A meirande parte das revoltas medievais son de carácter local, como tódalas que
houbo no reino medieval de Galicia ata o levantamento xeral de 1467. O que as cidades piden clara e
insistentemente a Henrique IV, desde a formación da "hermandad general" de
Castela que integra formalmente ó reino de Galicia, é a constitución dunha
específica "Santa Irmandade do Reino de Galicia". Esta inédita dimensión galega xunto coa radicalidade da
fase iniciada o 25 de abril de 1467, en termos de masividade, nova mentalidade
e feitos consumados, xustifica en rigor a conveniencia de definila revolta
irmandiña como unha "revolución". Escribimos a miúdo "grande revolta", para
diferenciala das anteriores e das posteriores, como sinónimo da cualificación
de "revolución", se cadra máis correcta,
non houbo outra revolta na historia de Galicia merecente dese nome. Tamén no
contexto do horizonte histórico do seu tempo, a revolta dos irmandiños habería
que reconsiderala como unha revolución social, ¿en que lugar de Europa chegou
tan lonxe unha revolta popular nacional en obxectivos e resultados?
O
problema que temos é que empregarmos o concepto de "revolución" no século XV,
da lugar a malentendidos, esixe unha explicación adicional previa, que pode ser
compartida ou non, segundo o que se queira ou interese entender por "revolución". En termos historiográficos,
enténdense tradicionalmente a
revolución como un fenómeno estrictamente moderno que remite as "revolucións
burguesas" dos séculos XVII e XVIII, en Inglaterra, Estados Unidos e sobre todo
Francia (1789), ou as "revolucións proletarias" iniciadas en 1917 na Rusia
tsarista; vinculadas, respectivamente, coas transicións históricas do
feudalismo (moderno) ó capitalismo, e do
capitalismo ó socialismo (realmente existente). A revolución irmandiña de
Galicia encadrase, en troques, na transición do feudalismo (medieval) ó réxime
social do Antigo Réxime, entre os séculos XV e XVI, da Idade Media á Idade
Moderna, que moitos aínda cren erroneamente, no noso sentir- que soamente
"afectou" á superestructura cultural e política.
11. Xunta
Un
feito estrañamente descoñecido ou ignorando da historia institucional de
Galicia son as orixes medievais e irmandiñas da actual Xunta de Galicia.
Historicamente, igual que en Asturias coa "Junta del Principado" ou no País
Vasco coas "Juntas Generales" (réxime foral provincial), a primeira "Junta
General deste Reyno de Galizia" dise nun documento ourensán- xurdiu das
"hermandades" da época dourada do rei Henrique IV. O que distingue a Xunta galega é que, por mor da revolución
mental, social e política que acompaña o seu
nacemento e prolonga a súa duración, foi alén dunha simple coordinación
de irmandades territoriais: "regian y gobernaban el Reino", dise a tradición
oral.
En
efecto, a Xunta das irmandades galegas asume entre 1467 e 1469, destronados os
señores, as atribucións típicas do poder na Idade Media: xustiza, exército e
facenda. Poderíase dicri tamén as Xuntas irmandiñas asumían, ó mesmo tempo, os
poderes executivo, lexislativo e xudicial. Sempre en nome do Rei, naturalmente.
Xuntábanse nelas os alcaldes e deputados das irmandades das "ciudades, villas y
lugares" do reino; tamén notarios, cuadrilleiros e procuradores (a miúdo con mandatos
concretos); ademais de capitáns supoñemos- e seguramente non poucos
participantes sen cargos. No preito Tabera-Fonseca dise se reuniran na Xunta de
Santiago "mas de cuarenta baras de hermandad", o
que nos da unha idea do número de xurisdiccións irmandiñas representadas. Houbo cinco Xuntas durante o período
irmandiño, sempre na primavera: Melide (marzo 1467), Betanzos (xuño 1467),
Santiago (sen data coñecida), Lugo (marzo - abril 1468) e Ourense (maio
1469). Deixan de xuntarse obviamente
durante os difíciles anos 70 por causa da reacción señorial e das guerras
civís. No tempo de Acuña e Chinchilla volven de inmediato as Xuntas só con representantes urbanos- en 1480, 1482 e
Os galegos de hoxe temos que
agradecer ós irmandiños de onte que durante todo o Antigo Réxime, persistira un
mínimo recoñecemento político diferencial na "Junta del Reino de Galicia"; que recuperou o seu espírito e contido
orixinais no século XIX, do levantamento guerrilleiro de 1808 ata revolta
liberal dos "Mártires de Carral", en 1846, Volvendo á vida no século XX, cada
vez que Galicia se afirmaba como tal: Xunta do Estatuto de 1936, Xunta
democrática de Galicia da oposición antifranquista, Xunta pre-autonómica, Xunta
actual do Estatuto de 1980.
12. Simbolos
Carecendo
dunhas representacións cultas, literarias ou artísticas, do levantamento
irmandiño, temos que servirnos das descricións orais dos seus participantes e
testemuñas oculares, por fortuna moi ricas en imaxes da revolta. Os símbolos
irmandiños máis representativos son, certamente, os bastón de mando dos máximos
dirixentes, os alcaldes: varas de
irmandade ou varas de xustiza que alguén
describe como "varas pintadas" cunha seta (frecha). Tamén están
documentadas o uso de bandeiras brancas ("sudarios como pendones", declara con
retranca un contrario). A representación victoriosa da revolta servíase dunha
metáfora campesiña que demos a coñecer hai 15 anos: "os gorrións corren tralos
falcóns". As cartas irmandiñas de El-Rei (do cal poucos sabían o nome) líanse
publicamente e gardábanse como tesouros, nas casas máis irmandiñas, como proba
emblemática da lexitimidade da grande revolta contra as fortalezas. O único
berro de combate que temos documentado, no intre de asaltar e derrubar as
fortalezas, é: "¡Viva El-Rei!"; serviunos de titulo para o título dun libro.
Sobre dicir, por último, que o Deus
fratesque Gallaicae ("Dios y los hermanos de Galicia") que o liberal
Vicetto puxo, en 1856, na voz dos irmandiños, é pura invención literaria, por
moito que se correspondera co providencialismo e igualitarismo da revolución
popular de 1467 que, gracias a Benito Vicetto,
pasou a formar parte da historia de Galicia, da historia do mundo.
13.
Identidade
A
revolución irmandiña é, de seguro, a última manifestación da identidade de
Galicia fabricada dende abaixo, por
medio da fala e doutros instrumentos, ó longo da Idade Media. A formación final
dun poder político de seu, construído tamén de embaixo a enriba, mantido tanto
tempo, non ten precedentes na historia de Galicia. A xeografía da revolta
social e dos derrocamentos irmandiños, ata o Miño polo Sur, Ponferrada polo Leste e a parte occidental de Asturias polo Nordeste,
cadra, e non por casualidade, co mapa lingüístico da Galicia medieval,
demostrándose deste xeito que a realidade nacional do reino medieval de Galicia non era soamente
cultural, senón política, económica e social,
e tiña fondas raíces populares. Non foi felizmente una construcción
artificial dunha nobreza feudal, condenada a morrer historicamente no outono da
Idade Media, o que permitiu a supervivencia secular da identidade galega -como Cataluña e Pais
Vasco, pero non da mesma maneira- a pesar do longo proceso de integración
centralista no Estado moderno e absolutista.
14. Final
A
Galicia irmandiña, sen señores nin Rei que a mandasen, coa soa autoridade que
eles mesmos se deron -denunciaban coa súa razón os contrarios-, foi un verdadeiro milagre ¿do apóstolo da
bandeira branca?- que sobrevivise dous anos. Tres exércitos señoriais entran en
Galicia na primavera de 1469: Pedro Madruga desde Portugal, o arcebispo Fonseca
e Juan Pimental desde Salamanca e o Conde de Lemos desde Ponferrada. Seguindo
nesa mesma orde os Camiños portugués, vía da prata e francés, que antes levaron
as ideas e as xentes da revolta. As dúas primeiras mesnadas atópanse en
Balmalige, preto de Santiago, vencendo -segundo Aponte- a un exército
irmandiño, dirixido por Pedro Osorio, que esperaba reforzos. A partir de aí divídense, cabaleiros e
prelado, para veren de recuperar os seus dominios, eso si, tornando de seguida
a pelexar entre eles.
Os
irmandiños dan algunhas batallas en castros ou campo aberto (A Framela, Castro
Gondían e outras que non sabemos) con resultados polo regular favorables á
cabalería feudal da contrarrevolta. Que nada puido, non obstante, contra as
cidades amuralladas da Santa Irmandade, o que obrigou ós señores máis
importantes a pactar, axudándolles logo algúns
irmandiños, sen solución de
continuidade, a combater os novos inimigos compartidos. Primeiro pacta o
arcebispo Fonseca con Santiago e Pontevedra (contra os cabaleiros da Terra de
Santiago); logo o Conde de Lemos con Ourense e Allariz (contra o conde de
Benavente). Durante os anos 1470 e 1471 as cidades de A Coruña, Pontedeume,
Viveiro, Ribadavia, Lugo e Mondoñedo, resisten os cabaleiros máis teimudos co
auxilio dalgunha carta máis de Henrique IV, dos capitáns irmandiños aínda
activos, e dos novos aliados señoriais. A impotencia militar dos feudais contra
as cidades, o espírito para nada arrepentido ou derrotista dos irmandiños, o
rexurdir da guerra feudal, a falta de mortes que vingar, e, antes que nada, o carácter masivo da
revolta invicta dos vasalos en 1467, acostumados xa a vivir sen señores, explica que non houbera represión despois de
Balmalige. "No se abía de mantener de los carballos", xustificou o Conde de Lemos
cando o malvado Pardo de Cela lle aguilloaba a que "ynchiese los carballos de
los dichos vasallos".
Non
o tivo fácil a contrarrevolución señorial dos anos 70, enfrontados axiña entre
si agudizaron a súa división social e política, entre 1474 e 1479, coa guerra
civil pola Coroa de Castela entre o bando portugués (Pedro Madruga) e o bando
castelán (Fonseca). A guerra feudal
permanente, os pactos inevitables nos anos 1469-
15. Balance
Analizadas
as actitudes psico-sociais cara a revolución irmandiña das representativas 204
testemuñas tamén populares na súa maior parte- do preito Tabera-Fonseca, sácase unha clara maioría favorable á obra
demoledora da Santa Irmandade, sesenta anos despois da sublevación, e unha
minoría contraria vinculada ós señores laicos derrotados en 1467. Esta dobre,
desigual e paradoxal tradición oral ten máis que ver coa tensións e debates
sobre as reedificacións na década dos anos 70 do século XV, que co propio
levantamento e poder irmandiño sostido con grande consenso social en 1467,
1468 e 1469, o que se reflicta na súa
boa e alongada memoria. Imaxe positiva e encoraxada dos irmandiños que se
contrapón coa imaxe negativa e apoucada que proporciona, poucos anos despois, o
Recuento de las casas antiguas de Galicia
de Vasco de Aponte. Onde os populares ven victoria, o portavoz dos nobres ve
derrota: a "grande desfeita" que pasou, infelizmente, á literatura e á
historiografía galeguista cando non se tiña acceso á memoria transmitida polos propios irmandiños.
¿Correspóndese
esa mentalidade social de gañadores, a principios do século XVI, coas
consecuencias obxectivas da acción histórica irmandiña? Si, os factores
obxectivos son mesmo más claros que os factores subxectivos, se ben cómpre
velos en conxunto. Cinco razóns "externas" nos asisten para avaliar como
exitoso o balance histórico da revolución irmandiña, e elucidarmos de paso a
tradición maioritaria de victoria: A) O feito de non houbese a curto prazo,
como era de esperar dunha verdadeira -e polo tanto cruel- reacción señorial, un
"castigo exemplar" contra os vasalos de Galicia que se foran quen de volverse
contra os seus señores. Non fora obxectivamente "posible", polo carácter masivo
e "irresistible" do movemento
antifortaleza e antiseñorial, dise unha e outra vez no preito
Tabera-Fonseca. Nin sequera os voceiros posteriores dos nobres "falcóns",
Aponte e Gándara, reivindican represalias -ou dan noticias delas- polo
levantamento en si. Axudou tamén que os irmandiños non aproveitaran a victoria
total de 1467 para vingarse nas persoas dos cabaleiros derrotados que tiveron ó
seu alcance. A falta de represión permitiu, finalmente, á irmandade conservar
forzas e ánimos enteiros, nos anos críticos que seguiron, tanto na súa base
social como na elite dirixente. B) A
citada non reedificación da meirande parte das fortalezas demolidas, ausentes
hoxe da paisaxe galega, sobre todo ás máis grandes, a diferencia do que podemos
observar indo cara Portugal ou Castela. C) As rendas xurisdiccionais dos
señores foron anuladas, reconvertidas e revisadas á baixa mediante numerosos conflictos, preitos e cartas executorias, a partir da
implantación da Audiencia de Galicia en 1480. D) O cambio drástico de clase
dominante, nun primeiro intre dos parasitarios señores das fortalezas á Igrexa, que recuperou a súa centralidade
plenomedieval na clase señorial galega, e logo, dos señores eclesiásticos á
fidalguía intermediaria, o que eliminou asemade a extracción violenta e
ilegal do excedente económico que viñan
practicando de antigo os cabaleiros. E) A garantía pública da paz, a xustiza e
a seguridade no reino que comportou o traspaso do poder dos feudais ó Estado
moderno, o que houbera sido imposible no reino de Galicia sen a previa creba
irmandiña do poder señorial baseado nas fortalezas. Esta fundamental transición histórica dunha
formación social a outra, deuse en toda
Europa, nos séculos XV-XVI, se ben en ningún outro lugar por medio dunha
revolución popular apoiada na maioría da sociedade. De aí a significación
histórica da revolta irmandiña.
Para
nós a historia da Idade Moderna galega comeza en 1467, non en 1480, cando
chegan os representantes dos Reis Católicos. Para a historia de Europa o
levantamento dos irmandiños implica outro modelo de superar o réxime feudal
medieval, caracterizado pola
insurrección da xente labrega e cidadá. Tódolos grupos, estamentos e clases
sociais que se comprometeron, máis ou menos activamente, coa revolución
irmandiña gañaron coa ruptura histórica que ela provocou, ó pasarmos da Galicia
das fortalezas, da nobreza devastadora e da renda puramente feudal, á Galicia
dos pazos, da fidalguía intermediaria e dos contratos do foro (non cuestionados
pola práctica irmandiña). Entre os que
máis gañaron, en condicións de vida, de traballo e de futuro, esta o campesiñado
que consolidou a súa pequena propiedade in
secula seculorum.
Tan
radical, triunfal e temperán revolución antifeudal trouxo como consecuencia,
pasados os séculos, a frustración dunha
auténtica revolución burguesa en Galicia. Do mesmo xeito que o feito de
servirse os irmandiños do embrionario Estado moderno para tombar á inaturable
cabalería medieval facilitou, a prazo longo, unha forte intrusión uniformadora
e centralizadora daquel, que así mesmo potenciou o posterior atraso económico
de Galicia. Agora ben, ¿podemos acusar os irmandiños do século XV de non ter
prevista unha filosofía da historia propia das ideoloxías liberal-burguesas,
marxistas ou nacionalistas dos séculos XIX e XX? Non, sería unha traizón ós
nosos mellores devanceiros, ademais dun anacronismo. Cada época ten o seu afán.
Os irmandiños resolveron os problemas do seu tempo, está por ver que nós
saibamos ser quen de facelo no século XXI.
[*] Contribución
ó libro colectivo Os capítulos da
Hermandade. Peregrinación e conflito social na Galicia do século XV,
Santiago, 2006, editado pola S.A. de Xestión do Plan Xacobeo con motivo da
exposición que, co mesmo nome, terá lugar na catedral de Lugo (xullo 2006) e en
Santiago de Compostela (outono 2006).